ای ایران : سنگ هایت لعل است و شن هایت مرجان

ای ایران :

سنگ هایت لعل است

شن هایت مرجان

از دکتر سید جلال ابراهیمی

مدیر مرکز پژوهش و تحقیقات ایران و ترکیه

ایران از جمله کشورهایی است که انواع سنگ های قیمتی و ارزشمند در نقاط مختلف آن یافت میشود تا جایی که بعضی از سنگ هایی که در ایران بهره برداری میشوند ، شهرت جهانی دارند و بسیاری از افراد در سراسر جهان به دنبال خرید سنگ هایی هستند که ایران مبداء آن باشد.

دربررسی های کانی شناسی که انجام شده  در 14 استان  که در هر حوزه کانسارهای آن ها  حدود 10 محدوده سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی است در مجموعه ای بیش از 150 محدوده سنگ های قیمتی کشف شده وجود دارد  که گفته میشود تجارت جهانی سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی  را در سطح جهان  بیش از 60 میلیارد دلار در سال است.

در حالی که در کشورهای پیشرفته میلیاردها دلار صرف شناسایی کانسارها و  اکتشاف ، استخراج، فرآوری و بازارشناسی این سنگ ها ی قیمتی میشود. متاسفانه مطالعات گسترده، پی جویی برای  اکتشافات جدیدو یافتن این کانی ها طی سال های گذشته به طور جدی در ایران انجام نشده  است. در شرایطی که گفته میشود بیش از نیمی از کانسارهای سنگ های قیمتی جهان در ایران قرار دارد و ایران به داشتن سنگ های فیروزه ،بریل ، گارنت ، کوارتز سبز و کوارتز، رز کوارتز،توپاز مشهور است  .

لزوما باید در حوزه سنگ و استخراج و فرآوری آن نگاه علمی و زیبا شناختی جدیدی باید معمول شود و سنگ های بومی از لحاظ ژئومورفولوژی و توپوگرافی  زمین در استان های مختلف کشور بررسی ،کانی یابی و  شناسایی گرددکه صد البته نیاز به ماشین آلات پیشرفته برای جلوگیری از تخریب در حین استخراج و برش های طولی و مقطعی و همچنین استفاده از خرده ریزهای سنگ های قیمتی در حوزه زیورآلات و گردن آویزها و مدالیون ها توسط جواهرسازها گردد و هدف ترویج صادرات غیر نفتی و رشد اقتصاد کشور از منابع معدنی کشف نشده و شناسایی شده و بهره برداری نشده است  ، باید در جست و جوی مزیت های اقتصادی حوزه سنگ های ساختمانی و قیمتی و نیمه قیمتی  باشیم تا با سرمایه گذاری در چنین بخش هایی درآمدهای غیر نفتی را افزایش دهیم .

گردش مالی این صنعت در جهان 600 تا 900 میلیارد دلار برآورد شده است.

از جمله مهم ترین سنگ های  قیمتی و نیمه قیمتی میتوان به سنگ عقیق ، فیروزه ، گارنت ، آمیتیست ، اوپال، ژاسپ ، بریل ، انواع کوارتز ، اپیدوت وسیترین اشاره کرد که  انواع سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی ایران را تشکیل میدهد.

بطور کلی استفاده از زیور سنگ ها و سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی ایران که در زیورآلات زنان ،آویزهای پهلوانان و قهرمانان ،استفاده در برگستوان اسبان، استفاده در دسته شمشیر، خنجر و ابزار جنگی و زره های جنگی و جواهردوزی و لباس های فاخر اشراف و درباریان از دیر زمان تاریخ در ایران و یونان ،مصر باستان و روم مرسوم بوده است و تولید و تراش این زیور سنگ ها توسط گوهرشناسان و گوهرکاران جزو رده صنایع ظریف و  هنری بوده و هست.

فیروزه :

این سنگ جزء سنگ های نیمه قیمتی میباشد و در رنگ های آبی ، سبز، زرد بسیار کمرنگ در معادن مختلفی مثل معدن نیشابور در در ایران وجود دارد. . البته به غیر از ایران (شهر نیشابور و دامغان)  در کشورهایی نظیر آمریکا ، اریزونا ، استرالیا و افغانستان نیز وجود دارد.

فیروزه نیشابور در دونوع عجمی و شجری در ایران وجود دارد  که از لحاظ کیفیت فیروزه رتبه بسیار بالایی در جهان دارد و در کشورهای مختلف جزء گرانترین نوع فیروزه محسوب میشود هرچه این سنگ صاف در ابعاد بزرگتر و بدون رگه باشد از ارزش بالاتری برخوردار است به خصوص استخراج و نحوه عرضه و بازاریابی و بازارسازی آن به ظرافت های خاص نمود و از سوی عرضه کننده گوهر که گوهر شناس نامیده میشود بستگی دارد که گویند:

قدر زر ،زرگر شناسد                      قدر گوهر گوهری

عقیق:

عقیق از خانواده کوارتز میباشد و جزء سنگ های  قیمتی محسوب میشود و در بعضی مواقع در میان این زیور سنگ  بلورهای سنگ آمیتیست نیز یافت میشود .

عقیق نوعی سنگ شیشه ای نیمه شفاف است(عموما به صورت مات یافت میشود) و به رنگ های مختلفی مثل سفید، خاکستری تیره، زرد، قرمز ، سبز، آبی وسیاه وجود دارد. . در میان جواهرها جزء سنگ های مشهور میباشد وبالاترین کیفیت این سنگ در رنگ های زرد و سفید و سرخ است. عموما معادن  عقیق ایران در خراسان است. سنگ عقیق خراسان رااگر فقط از لحاظ کیفیتی با نوع یمانی ( یا به اصطلاح عقیق یمن) آن مقایسه کنیم نه تنها هیچ تفاوتی ندارد بلکه در برخی از مواقع سنگ عقیق خراسان از نوع یمنی کیفیتی به مراتب بالاتر داشته است .

لزوما باید در عرضه عقیق ، فیروزه از تخصص های ویژه  نمایشگاه هی در دکوراسیون ،نورپردازی استفاده از مانکن های حوزه جواهر و همچنین  و نمایش دهندگان این نوع گران سنگ ها بهره گرفت.

کریزولا :

کریزولا در اصل فیروزه نارس و شباهت های زیادی به فیروزه دارد . کریزولای موجود در دل سنگ ها و کوه ها سال ها باید تحت فشار  حرکات تکتونیک و سختی قرار بگیرد تا به سنگ فیروزه ارزشمند تبدیل شود .این گوهر در رده نیمه قیمتی دسته بندی میشود و در آمریکا، ایران، زامبیا، روسیه و انگلیس یافت میشود .

یشم ( جید)  :

طی قرن های متمادی جید به عنوان گوهری مجزا شناخته میشود که  به دو سنگ شناخته شده جید و نفریت تقسیم شده است .

 نفریت فراوان تر است اما هردو به خاطر طبع خوب و استحکام زیاد برای کنده کاری و تراش و صیقل مناسبند . جید حاصل درآمیختن دانه های بلوری پیروکسن است و در طیف گسترده ای از رنگ ها نظیر سبز، گل یاسی، سفید، صورتی، قهوه ای ، قرمز ، آبی، سیاه ، نارنجی و زرد وجود دارد . ارزشمندترین آن جدید سلطنتی است که رنگ سبز زمردی در اثر وجود کروم شکل گرفته است. جید معمولا روی سطح صیقلی خود ، موج یا فرورفتگی دارد.

این کانی با ساختاری بسیار منحصر به فرد و پیچیده سنگی بلوری را پدید آورده است که دارای رنگ های سبز ، زرد، سفید، قرمز ، خاکستری و نارنجی یافت میشود ولی عمدتا به رنگ سبز است.

مهم ترین منبع یشم برمه است که از حدود 2000 سال قبل جید سلطنتی است که  مورد مصرف چینی ها بوده است. از نگاه تاریخی (گواتمالا) مهم ترین منابع جید را در اختیار دارد که از آن جهت ساخت اجسام و اشیا دکوری توسط سرخپوستان آمریکای مرکزی استفاده میشده دارا بوده است . در ژاپن و آمریکا(کالیفرنیا ) معادن جید وجود دارد که جزو اقلام صادراتی این مناطق است. از تولید کنندگان و صادرکنندگان بزرگ این سنگ قیمتی  میتوان به کشورهای برمه، گواتمالا، چین ، مکزیک ، ژاپن و آمریکا اشاره کرد. البته جیدهای برمه از کیفیت بالاتری نسبت به دیگر کشورها برخوردار است و متاسفانه برای این کانسار قیمتی با مصرف جهانی درایران کانی شناسی گسترده ای صورت نگرفته است.

از نکته های شاخص این کانی در مقایسه با دیگر کانی ها سختی بالای آن میباشد . سختی آن به گونه ای است که در گذشته در ساخت تبر و ابزارآلات نظامی از آن استفاده میکردند. این کانی زود گداز است و به شیشه نیمه شفاف تبدیل میشود همچنین در مقابل ضربه ، فشار و اسیدها مقاوم بوده و شفافیت آن را ترمیم (TREATMENT ) میکنند.

جید علاوه بر مصارف زینتی و تزیینی و به دلیل خاصیت دارویی آن در صنعت پزشکی نیز مورد استفاده است و در علم طب ایران نیز جایگاه خاص دارد .

در حال حاضر در بعضی مناطق مانند کرمان ، سنگ یشم  بهره برداری  میشود اما نسبت به بسیاری از سنگ های دیگر موجود در ایران کمتر در حوزه کانی شناسی و بهره برداری صادراتی آن استفاده شده و میشود.

توپاز:

نام این گوهر از جزیره ( توپازیون) در دریای سرخ گرفته شده است .. واژه توپاز با کلمه سانسکریت ( تاپاس ) به معنی آتش یا گرما است.

این سنگ سخت ترین کانی در بین گوهر سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی است .توپاز در رنگ های  زرد و یا طلایی و در ایران در جزیره هرمز  به مقدار ارزشمندی وجود دارد. ولی آنچنانکه باید و شاید از لحاظ استخراج ، کانی سنجی روی این معادن کار نشده چون نیاز به ماشین آلات و بهره برداری تخصصی، ظرافت کار و  تکنیکال است  از این سنگ قیمتی در مقیاس بزرگ در روسیه وجود دارد که سنگ هایی با بلورهای صورتی رنگ دارد و در اوکراین ، برزیل ، پاکستان و سریلانکا نیز  معادن توپاز وجود دارد که بلورهای آن به رنگ آبی است .

لاجورد :

لاجورد در دسته یندی سنگ های نیمه قیمتی دسته بندی میشود . از مهم ترین معادن گوهر سنگ لاجورد معادن افغانستان است که از 6500 سال پیش تاکنون مورد استخراج و بهره برداری  بوده  است و همچنان غنی از لاجورد است و این سنگ وقتی در معرض آتش قرار میگیرد شعله را به رنگ آبی تبدیل میکند و این سنگ خاصیت صیقل پذیری بسیار خوبی دارد .

سنگ لاجورد با رنگ آبی کم نظیری که دارد یکی از مهم ترین سنگ های قیمکتی ایران باستان به حساب میآمده است که به ویژه در زمان ساسانیان از این سنگ بسیار استفاده میشد و در سایر دوران ها نیز این سنگ در ساخت انواع زیورآلات به کار میبردند .

گارنت :

گارنت به رنگ های قرمز، نارنجی، سبز و قهوه ای  در ایران وجود دارد و رنگ سبز آن با ارزش تر و قیمتی تر میباشد این سنگ در سطح جهانی با قیمت بسیار بالایی به فروش میرسد و ارزش صادراتی بالایی داردبا اینکه گارنت بعد از فیروزه نیشابور از سنگ های پر فروش کشورمان میباشد اما در داخل کشور کمتر به آن توجه شده و میشود.

گفته میشود طرح توسعه گوهر سنگ کشور با نظارت علمی، فنی ایمیدرو در حوزه پژوهش ،اکتشاف امسال (1402) انجام میگیرد و استان های آذربایجان غربی ، کرمان،قم ، مرکزی ،قزوین در اولویت یک مطالعاتی و پژوهشی قرار دارند و همچنین بررسی پتانسیل های اقتصادی با توجه به خصوصیات و ویژگی ها و ارزش های جهانی و صادراتی آنها در استان های همدان ، سیستان ،بلوچستان ،خراسان به صورت طرح های مطالعاتی و تحقیقاتی دانشجویان انجام میشود.

علاوه بر سنگ های قیمتی یاد شده انواع سنگ های کوارتز، رز کوارتز،بریل  و ... نیز در ایران مورد بهره برداری قرار میگیرد که نیاز به مقاله ای دیگر ومجال و مقال دیگر برای ارزیابی و بازارسنجی آن ها دارد.

ایران سراسر گنج است و گنج شناس باید و گوهر سنج و گوهر شناس که این دیرمان های مانده از کهن روزگاران زمان و گوهران رنگین کوهساران البرز،پاتاق، بینالود و هزار مسجد ،تفتان ارسباران ،زاگرس ، زردکوه و رشته گردن آویز خزر یعنی البرز را با دستانی به ظرافت خیال از دل کوهسار و کانسار بزایاند و صور اندیشه و  نقش های رویایی غزل وار برآن بزند که جهان در حسرت و در اشتیاق دیدن این گوهر ها است

بنا به یک ترانه آذری

سنگ هایت لعل است و شن هایت مرجان

زنده بمان      زنده بمان ایران

• هنر نزد ایرانیان است و بس.